شما به چشم یک جغرافی دان نیاز ندارید تا انواع مختلف شکل‌های زمین را که کنار شما هستند شناسایی کرده و آنها را تحسین کنید. به خوبی آشنا بودن با ویژگی‌های اولیه لند فرم‌های متعدد و فرآیند شکل گیری آنها کافی است و یا حتی خیلی خوب است.
لند فرم‌ها به صورت ویژگی‌های فیزیکی طبیعی که روی سطح زمین یافت می‌شوند، تعریف می‌شوند. آنها با اعمال نیروهای متعدد طبیعت عمدتاً باد، آب و یخ ایجاد می‌شوند. در بیشتر موارد فعالیت فرسایشی و رسوبی است که توسط این نیروهای طبیعت (عوامل فرسایشی و رسوبی) حمل می‌شوند و منجر به شکل گیری لند فرم‌های مختلف می‌گردند. در دفعات دیگر حرکت صفحات تکتونیک زمین هستند که در شکل گیری آنها سهم دارند. برخی لند فرم‌ها در عرض چند ساعت ایجاد شده‌اند در حالی که برای برخی دیگر میلیون‌ها سال طول کشیده است تا ظاهر شوند.
انواع لندفرم‌ها و ویژگی‌های آنها :
انواع زیادی از لند فرم‌ها روی سطح زمین وجود دارند. هر یک از آنها با شیب، ارتفاع، نوع خاک و صخره، قشر بندی و لایه بندی و جهت گیری‌شان مشخص می‌شوند.
لند فرم‌های بادی :
• تپه‌های شنی
• لس
• صخره قارچی
لند فرم های فرسایشی :
• تپه، قله پهن
• تل یا تپه
• دره‌ی تنگ و باریک، تنگه
کوهستان‌ها و لند فرم‌های یخی :
• دره‌ها
• تپه‌ها
• لند فرم‌های یخی
لند فرم‌های رودخانه‌ای و ساحلی :
• دلتاها
• شبه جزیره‌ها
• مسیرهای پر پیچ و خم
• صخره‌های دریا
لند فرم‌های آتش فشانی :
• جزیره‌های آتش فشانی
• دریاچه دهانه
متفرقه :
• دشت‌ها
• فلات‌ها
لند فرم‌های بادی :
لند فرم‌های بادی با فعالیت شیمیایی و مکانیکی باد شکل گرفته‌اند. در مناطقی که باد، انرژی حاکم است در معرض نمایش ویژگی‌هایی چون تپه‌های شنی، لس‌ها و سنگ‌های قارچی قرار دارند. در زیر برخی از انواع لند فرم‌های مرتبط با این نوع آورده شده است.
تپه‌های شنی :
تپه‌های شنی رایج‌ترین و جذاب‌ترین ویژگی‌ها از محیط صحرایی و لند فرم‌های بادی هستند (مثلاً سرو بلانکو در صحرای سچورا در کشور پرو). آنها کوهها یا تپه‌های کوچک هستند که از شن تشکیل یافته‌اند و بر اثر عمل باد (یا فرآیندهای بادی) و شارش آب (زیر آب تپه‌های شنی) ایجاد شده‌اند. آنها ممکن است گنبدی شکل، هلالی شکل، ستاره مانند، خطی مانند، پارابولیک (هم چنین تپه‌های فوران چاه نفت)، تپه‌های متقاطع و عرضی و خیلی بیشتر باشند. هم چنین ارتفاع یک تپه‌ی شنی می‌تواند به کوتاهی یک متر و یا به بلندی 10 متر و بیشتر باشد. بارچان رایج‌ترین نوع تپه‌ی شنی است که روی زمین یافت می‌شود. آن شکل هلالی دارد و در جهت مخالف باد شکل گرفته است.
لس‌ها :
به طور ساده، لس رسوبی از گل و لای همراه با مقدار کمی شن و ماسه است. کلمه‌ی لس در اصل آلمانی است و نشانگر رسوب‌هایی است که در طبیعت گم شده‌اند. آن به رنگ زرد مانند و قهوه‌ای مانند ظاهر می‌شود و ضخامت آن از چند سانتی متر تا صدها متر فرق می‌کند. رودخانه‌ی میسوری آمریکا یکی از کلفت‌ترین رسوبات لس را نشان می‌دهد. در برخی مکان‌ها، عمل باد در شکل گیری لس‌ها سهم دارد (مثلاً لس ایجاد شده با باد در کشور برزیل و ونزوئلا)، در برخی مکان‌های دیگر فعالیتهای یخی در آنها سهم دارند (مثلاً لس‌های پری گلیشیال که در کناره‌های دره آلوویال میسی سی پی واقع شده‌اند). گاهی اوقات، لس‌ها شامل کوارتز همراه با دیگر مواد آلی هستند. با داشتن خاک‌های غنی و حاصل خیز، لس‌ها زمین‌های عالی را برای کشاورزی شکل می‌دهند.
صخره‌های قارچی :
وقتی که یک صخره در معرض فرسایش شدید قرار می‌گیرد غیر یکنواخت است و هوازدگی در یک محیط خشک و لم یزرع باعث می‌شود که آن تغییر شکل را تجربه کند و شکل آنچه را که شبیه به قارچ است به خود بگیرد در نتیجه، آن، نام صخره‌ی قارچی گرفته است. هم چنین به عنوان صخره‌های پایه ستون نیز شناخته می‌شوند که در آن صورت توسط زلزله و یا عوامل خارجی که موجب آشوب می‌شوند شکل گرفته‌اند. صخره قارچی هم چنین می‌تواند نتیجه‌ی عمل یخی و یا یک زلزله باشد که در کل یک صخره‌ی متفاوت روی یک مکان ایستا قرار می‌گیرد و به آن ظاهر قارچ مانند می‌دهد. پارک ملی صخره قارچی در کانزاس کشور آمریکا عمدتاً به خاطر شکل گیری صخره‌های قارچی‌اش مشهور است.
لند فرم‌های فرسایشی :
زمین چهره‌هایی که منحصراً از فعالیتهای فرسایشی و هوازدگی نتیجه شده باشند با نام "لند فرم‌های فرسایشی" شناخته می‌شوند. برحسب جنبه‌ی گسترده و منبع شکل گیری آنها، این لند فرم‌ها را می‌توان هم زمان به نوع‌های دیگری نیز طبقه بندی کرد. شکل‌های مهم و برجسته شامل تپه‌ها یا قله‌های پهن، تل‌ها و دره‌های تنگ هستند.
تپه‌ها یا قله‌های پهن :
نام انگلیسی این کلمه یعنی "مسا" ریشه‌ی اسپانیایی دارد و به معنای "لوح" است. این تپه‌ها هم چنین به خاطر ظاهر متفاوت‌شان به عنوان کوههای لوحی نیز شناخته می‌شوند. آنها زمین‌های مرتفعی مثل کوهها هستند و با ویژگی‌هایی چون حضور یک بلندی تخت و مسطح و صخره‌های شیب دار در طرفین شناخته می‌شوند و می‌توانند با فلات‌ها اشتباه گرفته شوند. این تپه‌ها اغلب در مناطقی به چشم می‌خورند که شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشکی دارند. حضور این تپه‌ها در کره‌ی مریخ نیز به خوبی مشاهده می‌شود. معمولاً این تپه‌ها توسط صخره‌ی مقاومی که اغلب با نام صخره‌ی کلاهی یا کلاهکی شناخته می‌شود، احاطه شده و یا پوشانده می‌شوند. جنس این صخره‌ی کلاهکی اغلب از رسوب است اما می‌تواند در برخی موارد آذرین نیز باشد. یک نمونه‌ی جامد از این نوع تپه، گرند مسا در کولورادو غربی است. فرسایش و هوازدگی صخره‌های لایه‌ای موجود منجر به شکل گیری این تپه‌ها و یا کوههای لوحی می‌شوند.
تل‌ها :
مردم اغلب بین تپه و تل دچار اشتباه می‌شوند. یک تل تقریباً شبیه تپه است و بلندی مسطح با کناره‌های شیب دار دارد اما مناطق کمتری را نسبت به قبلی پوشش می‌دهد. اگر صخره‌ی پوشاننده مقاوم نباشد باعث می‌شود که به باد این اجازه را بدهد که آن را فرسایش دهد در نتیجه فرسایش، ساختار موجود را به آن می‌دهد. کلمه‌ی انگلیسی آن ریشه‌ی فرانسوی دارد و به معنای تپه‌ی کوچک است. علاوه بر تل الفنت (فیلی) در کشور مکزیک نو، مناطق کوهستانی یوتا و آریزونا به خاطر داشتن تل‌هایی همراه با دیگر لند فرم‌ها مشهور هستند. همانند تپه‌ها، تل‌ها نیز در شرایط صحرایی خشک و نیمه خشک شکل می‌گیرند و به خاطر بارندگی‌های کم، گیاه در این نوع لند فرم کم است. تل هم چنین یک لایه‌ی پوشاننده از صخره‌ی سخت دارد که نسبت به فرسایش مقاوم است.
دره‌های تنگ و باریک :
دره‌های تنگ و باریک شبیه دره‌ها هستند اما تفاوت‌شان این است که آنها عمیق‌تر و باریک‌تر هستند و با کناره‌های شیب دار احاطه شده‌اند. این لند فرم‌ها با فرسایش و هم چنین توسط فعالیتهای رودخانه‌ها، بادها و یخ‌ها ایجاد شده‌اند. آنها نتیجه‌ی فعالیتهای صفحات تکتونیک و یا بلایای طبیعی نیستند بلکه به آهستگی و در یک دوره‌ی طولانی از زمان جغرافیایی تشکیل یافته‌اند. عاملی که نقش مهمی در شکل گیری آن دارد آب همراه با مقداری فرسایش توسط باد است. شما ممکن است قبلاً در مورد گرند کانیون که در آریوزنای شمالی واقع شده است شنیده باشید که توسط رود کولورادو ایجاد شده است. گرند کانیون و برانسون کانیون نمونه‌های کلاسیک این نوع لند فرم هستند.
کوهستان‌ها و لند فرم‌های یخی :
یخچالها عموماً به طور اشتباه یک نوع لند فرم در نظر گرفته می‌شوند اما واقعیت این است که همانند رودخانه‌ها، یخچالها باعث ظهور لند فرم‌هایی چون سیرک، اسکر، فجورد، آرته و غیره می‌شوند. لند فرم‌های اصلی مرتبط با کوهستان‌ها، دره‌ها و تپه‌ها هستند.
دره‌ها :
دره‌ها مناطق پایینی از زمین هستند و بین تپه‌ها و یا کوهها واقع شده‌اند (مثلاً دره مرکزی کالیفرنیا). در بیشتر موارد آنها با اعمال رودخانه‌ها و یخچالها شکل گرفته‌اند. بسته به شکل و فرم دره‌ها به صورت یو شکل و وی شکل و یا دره پایه مسطح طبقه بندی می‌شوند. دره‌های وی شکل با جریان آب و یا رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند در حالی که دره‌های یو شکل عموماً توسط یخچالها شکل گرفته‌اند. دره‌های تونلی نیز به خاطر فعالیت یخچالی شکل می‌گیرند. بسیاری مواقع، در طول دوران شکل گیری دره‌ی یو شکل، کف دره در ارتفاعی بالاتر از سطح نرمال باقی می‌ماند. این دره با نام "دره‌ی معلق" نیز شناخته می‌شود.
تپه‌ها :
تپه‌ها مناطق مرتفعی هستند که با حضور شیب شناخته می‌شوند (مثلاً تپه‌های بلک). آنها به خاطر فعالیت یخچالها و جریان‌های آب شکل می‌گیرند و ارتفاعی در حدود 1500 فوت دارند. اغلب اصطلاحات متفاوتی برای توصیف تپه مثل تپه کوچک، خاکریز، تل و یا شبیه اینها به کار می‌روند. تپه‌های کوچک و یا خاکریزها 10 متر ارتفاع دارند و به عبارت ساده تپه‌هایی هستند که به دست مردم ایجاد شده‌اند. اما یک تپه معمولاً در نتیجه‌ی فعالیتهای جغرافیایی مثل جابجایی شکل می‌گیرد. از خود تعریف می‌توان دریافت که تپه‌ها و کوهها انواع مشابهی از لند فرم‌ها هستند. به هر حال به خاطر داشته باشید که ارتفاع تپه نسبت به کوه کمتر است. هم چنین به خاطر داشته باشید که آن برخلاف سراشیبی کوه، کناره‌های شیب دار دارد. اما وقتی کوه در معرض فرسایش شدید قرار بگیرد می‌تواند منجر به تشکیل تپه شود.
لند فرم‌های یخچالی :
یخچالها بدنه‌های عظیمی از یخ هستند که به آهستگی حرکت می‌کنند و به علت تراکم لایه‌های برف شکل گرفته‌اند. عمدتاً دو نوع یخچال وجود دارد: یخچالهای ارتفاعات بلند که در کوهستان‌های بلند شکل گرفته‌اند و یخچالهای قاره‌ای که در مناطق قطبی سرد شکل گرفته‌اند. به خاطر وزن و فشار حرکت می‌کنند و اعمال یخچالها (فرسایش خاک، انتقال، رسوب) منجر به خلق لند فرم‌های یخچالی می‌شود. سیرک یک فرو رفتگی چرخه‌ای است که به خاطر یخچالهای ارتفاعات بلند شکل می‌گیرد. آرته یک صخره‌ی بزرگی است که بین دو سیرک موجود است یا شکل گرفته است. اسکر یک ته نشینی رسوبی توسط نهر در جهت طول جغرافیایی است و فجورد یک آبشخور یخی درون آب دریا و یا اقیانوس است.
لند فرم‌های رودخانه‌ای و ساحلی :
حرکت آب رودخانه و ساحل منجر به شکل گیری چنین لند فرم‌هایی می‌شود. دلتاها و شبه جزیره‌ها به خاطر عمل رسوب آب شکل گرفته‌اند در حالی که مسیرهای پر پیچ و خم و صخره‌ها در نتیجه‌ی فرآیندهای فرسایشی شکل گرفته‌اند.
دلتاها :
دلتاها عموماً در دهانه‌ی رودخانه وقتی که با اقیانوس و یا دریا ملاقات می‌کند شکل گرفته‌اند. انواع مختلف دلتاها شامل آنهایی هستند که عمدتاً توسط جزر و مد، امواج و خورها ایجاد شده‌اند. آنان هم چنین کم ارتفاع و مناطق مثلثی شکل هستند و در دهانه‌ی رودخانه‌ها واقع شده‌اند. یک نمونه‌ی واضح از این نوع لند فرم دلتای رودخانه‌ی میسی سی پی است. به هنگام تشکیل دلتا، شن، گل و لای و ذرات صخره تقریباً در شکل مثلث انباشته می‌شوند. نام "دلتا" مربوط به ارجاع دادن شباهت شکل این لند فرم به چهارمین حرف الفبای یونانی است. اغلب با پنکه‌های رسوبی اشتباه گرفته می‌شوند؛ دلتاها نسبت به پنکه‌های رسوبی کم عمق‌تر هستند و همیشه به بدنه‌ی آب وارد می‌شوند. بزرگ‌ترین دلتا در دنیا، دلتای گانگ و یا براهماپوترا – گانگ است که توسط برخی رودخانه‌های مهم در شبه قاره هند که شامل گانگ و براهماپوترا است تغذیه می‌شود.
شبه جزیره :
واژه‌ی انگلیسی شبه جزیره ریشه‌ی لاتین دارد و به معنای "تقریباً جزیره" است. شبه جزیره‌ها مناطق زمینی بزرگی هستند که به درون آب گسترده شده‌اند و از سه طرف توسط آب احاطه شده‌اند (مثلاً شبه جزیره باجا کشور کالیفرنیا). آن تقریباً شبیه به جزیره است در نتیجه نام آن به این صورت است. شبه جزیره‌ها توسط حرکات لیتوسفریک و عمل جریان آب شکل گرفته‌اند. آنان نباید با خلیج و یا دماغه اشتباه شوند. خلیج یک بدنه‌ی آبی است که توسط زمین از سه طرف احاطه شده است و دماغه هم چیزی شبیه به آن است ولی به اندازه‌ی شبه جزیره برجسته و بارز نیست.
مسیرهای پر پیچ و خم :
وقتی که یک رودخانه در حال جریان کناره‌های خارجی خود را در مکان‌هایی که خم می‌شود و یا پیچ می‌خورد می‌فرساید، یک رودخانه‌ی پر پیچ و خم و یا یک رودخانه با خم شیب دار را شکل می‌دهد. وقتی که خم و یا خمیدگی رودخانه افزایش می‌یابد در طول زمان از رودخانه‌ی اصلی جدا می‌شود و شکل یک حلقه‌ی یوغ را تشکیل می‌دهد در نتیجه به آن دریاچهی حلقه‌ی یوغ گفته می‌شود. هر پیچ و خمی یک کناره‌ی مقعر و یک کناره‌ی محدب دارد که به آن کناره یا لبه داخلی و بیرونی نیز گفته می‌شود. ته نشینی رسوبی در لبه‌ی داخلی رخ می‌دهد در حالی که فعالیت فرسایشی در لبه‌ی بیرونی وقوع می‌یابد. فلات کولورادو نمونه‌های متعددی از انواع مختلف پیچ و خم‌ها را به نمایش می‌گذارد.
صخره‌های دریایی :
صخره‌ها تقریباً چینه‌های صخره‌ای عمودی در ارتفاع خیلی زیادی روی سطح دریا هستند و به خاطر عمل فرسایشی آب شکل گرفته‌اند. صخره‌های مثل ماسه سنگ و سنگ آهک که نسبت به هوازدگی مقاوم هستند معمولاً صخره‌های دریایی را شکل می‌دهند. هاوایی میزبان برخی از بلندترین صخره‌های دریایی در دنیا است؛ کوالا پاپا (1010 متر) یکی از آنها است. طبیعت عمودی صخره‌های دریایی میزبان تعداد زیادی از آبشارها در کل دنیا است. گوشه‌های صخره‌ها با توجه به صخره و نوع شرایط جغرافیایی موجود در محل ویژه فرق می‌کنند.
لند فرم‌های آتش فشانی :
واژه‌ی آتش فشان به طور محاوره‌ای هم برای کوه منفذی و هم کوه مخروطی شکل به کار می‌رود که در زمان فوران‌های آتش فشانی شکل گرفته‌اند. یک کوه آتش فشانی می‌تواند از دهانه‌اش در بالا شناخته شود. بسته به ویژگی‌هایشان، لند فرم‌های آتش فشانی انواع متفاوتی دارند. نمونه‌های مشابه شامل جزیره‌های آتش فشانی، دریاچه دهانه، گنبدهای آتش فشانی، دشت‌های گدازه و غیره هستند.
جزیره‌های آتش فشانی :
جزیره‌های آتش فشانی مناطق خاکی هستند که از همه طرف با آب احاطه شده‌اند مثلاً جزیره‌های هاوایی. این مناطق مرتفع یا در نتیجه‌ی فوران‌های آتش فشانی و یا حضور نقاط گرم شکل گرفته‌اند. از این رو محل واقعی جزیره‌ها از یک دیگر متفاوت است. جزیره‌های آتش فشانی هم چنین در محل مناطق فرو رانشی شکل گرفته‌اند یعنی جایی که یک صفحه به زیر صفحه‌ی دیگر فرو رانده شده است. بنابراین ما جزیره‌هایی داریم که با دریاچه، رودخانه، دریا و اقیانوس احاطه شده‌اند. جزیره‌های ماریانا در اقیانوس آرام نمونه‌هایی از این نوع لند فرم هستند. ایسلند یکی از بزرگ‌ترین جزیره‌های آتش فشانی در دنیا است. در این نوع، مرز صفحه‌ی مختلف که بین دو قاره قرار گرفته است روی سطح زمین بالا می‌آید.
دریاچهی دهانه :
دریاچه‌ای که به شکل یک دهانه‌ی آتش فشان باشد به نام "دریاچهی دهانه" است. وقتی که حضور شعله‌های آتش فشانی نمایش داده می‌شود، دریاچه‌ها به نام "دریاچه‌های آتش فشانی" شناخته می‌شوند. هر بار که یک آتش فشان فوران می‌کند، آن به حدی فوران می‌کند که منفذ آن منفجر می‌شود و مقدار قابل توجهی از کوه آتش فشانی تخریب می‌شود. این تخریب باعث خلق یک فرو نشست کاسه‌ای شکل می‌شود که به نام "دهانه" شناخته می‌شود و وقتی چنین فرو نشستی در طول سالیان با آب باران و برف و یا همان آب جوی پر می‌شود به نام دریاچه دهانه نام می‌گیرد. دریاچه دهانه اغلب با دهانه‌های برخوردی و یا سدهای حلقه‌ای اشتباه گرفته می‌شود. دریاچه دهانه‌ی اورگون یکی از مشهورترین دریاچه‌هایی است که به خاطر آتش فشان شکل گرفته است. آن در زندگی مردم قبایل مختلف بومی آمریکا، اهمیت معنوی دارد.
دشت‌ها و فلات‌ها لند فرم‌هایی هستند که در نتیجه‌ی ادغام فرآیندهای خیلی زیادی شکل گرفته‌اند و مربوط به یک عمل ویژه‌ی فرسایشی و هوازدگی نیستند. آنها می‌توانند به طور تقریبی جزو لند فرم‌های شیب دار طبقه بندی شوند.
دشت‌ها :
دشت‌ها مناطق زمینی گسترده و مسطح روی سطح زمین هستند (مثلاً چمن زارها، استپ‌ها، دشت‌های بزرگ ایالات متحده مرکزی). ارتفاع چنین لند فرم‌هایی وقتی که با مرجعیت نسبت به سطح اصلی دریا اندازه گیری می‌شوند نسبتاً کم است. دشت‌ها به خاطر رسوب خاک فرسایش یافته تپه‌ها و کوهها و یا شارش گدازه که توسط عواملی چون باد، آب و یخ، ته نشین شده است، شکل گرفته‌اند. به خاطر طبیعت مسطح و کم ارتفاع و خاک حاصل خیز، آنها اغلب برای فعالیتهای کشاورزی ترجیح داده می‌شوند. بسته به محل و شرایط آب و هوایی، گیاهانی که در دشت‌های مختلف یافت می‌شوند فرق دارند. آنها فقط روی زمین یافت نمی‌شوند بلکه در کف اقیانوس نیز یافت می‌شوند که به آنها "دشت‌های بسیار عمیق" می‌گویند. چنین دشت‌هایی در عمق 3500 تا 6000 متر شکل گرفته‌اند.
فلات‌ها :
فلات‌ها یا زمین‌های لوحی، مناطق مسطح مرتفعی هستند که از مناطق اطراف‌شان با یک شیب تند مجزا می‌شوند. فلات تبت که به عنوان "بام دنیا" نیز شناخته می‌شود، در ارتفاع 16000 فوتی قرار گرفته است. فلات‌ها به خاطر اعمال مختلفی چون برخورد صفحات تکتونیک زمین و بالا آمدن پوسته‌ی زمین به علت عمل گدازه شکل گرفته‌اند. هم چنین برخی از زمین‌های لوحی از شارش گدازه از انفجارهای آتش فشانی ناشی شده‌اند. فلات‌ها تقریباً نصف سطح زمین را پوشش داده‌اند و به جز آنهایی که در ارتفاع بالا شکل گرفته‌اند، بیشتر فلات‌ها مناطق قابل سکونتی هستند. فلات‌هایی که از فعالیتهای آتش فشانی نتیجه شده‌اند شدیداً حاصل خیزند در نتیجه برای کشاورزی ایده‌آل هستند.
زیر گروه‌های هر یک از این لند فرم‌ها فراوان هستند و جنبه‌های متفاوتی مرتبط با آن دارند. لند فرم‌هایی که در بالا ذکر شد نسبتاً رایج هستند و درک آنها آسان است. مردمی که به مطالعه‌ی چنین لند فرم‌هایی با جزئیات علاقه دارند، بسته به نوع صخره و هندسه‌ی آنها می‌توانند به تخصص مربوطه در موضوع ویژه رجوع کنند.
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}